Chuyển đổi để vươn lên chuỗi giá trị toàn cầu

Theo ông Chu Việt Cường - Giám đốc Trung tâm Hỗ trợ phát triển công nghiệp (Cục Công nghiệp, Bộ Công Thương), ngành công nghiệp Việt Nam đang trong giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ dưới tác động của hội nhập sâu rộng, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh và sức ép tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. Chiến lược phát triển công nghiệp đến năm 2030, tầm nhìn 2045, xác định rõ mục tiêu nâng cao năng lực tự chủ sản xuất, thoát khỏi vai trò “công xưởng gia công” để trở thành trung tâm sản xuất công nghệ cao của khu vực.

Công nghệ số, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), đang trở thành động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu. Bà Trần Thị Lan Hương, chuyên gia cao cấp của Ngân hàng Thế giới nhấn mạnh, AI có thể đóng góp gần 20.000 tỷ USD cho kinh tế toàn cầu vào năm 2030. Với Việt Nam, AI và các công nghệ số như dữ liệu lớn, Internet vạn vật đang góp phần thúc đẩy hiệu quả sản xuất, phát triển kỹ năng lao động và tăng sức cạnh tranh.

Trong năm 2024, doanh thu công nghiệp công nghệ số của Việt Nam ước đạt 152 tỷ USD, tăng gần 36% so với năm 2019. Hệ sinh thái khởi nghiệp công nghệ số cũng bùng nổ với gần 74.000 doanh nghiệp, gần 1.900 doanh nghiệp đã vươn ra thị trường quốc tế, đạt doanh thu 11,5 tỷ USD. Việt Nam đã vươn lên xếp thứ 44/133 quốc gia về chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu, với ba chỉ số dẫn đầu thế giới là Nhập khẩu công nghệ cao, Xuất khẩu công nghệ cao và Xuất khẩu hàng hóa sáng tạo. Đây là nền tảng để ngành công nghiệp nước nhà tiến tới làm chủ công nghệ lõi và từng bước khẳng định vai trò trên bản đồ giá trị toàn cầu.

Tự chủ công nghệ, nâng chuẩn hạ tầng và liên kết ngành

Dù có nhiều tiến bộ, ngành công nghiệp Việt Nam vẫn đối mặt với hàng loạt thách thức: năng lực sản xuất phân tán, tỷ lệ nội địa hóa thấp, phụ thuộc vào nhập khẩu máy móc và vật liệu, thiếu nhân lực chất lượng cao, khó tiếp cận công nghệ nguồn. Theo TS Lương Minh Huân - Viện trưởng Viện Phát triển doanh nghiệp, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), để tham gia sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu, Việt Nam phải xây dựng được chuỗi cung ứng nội địa vững chắc. Ông chỉ rõ thực trạng nội địa hóa hiện nay phần lớn dựa trên sản xuất của khối FDI, trong khi doanh nghiệp trong nước chưa làm chủ được thiết kế hay vật tư đầu vào.

Trong ngành bán dẫn, bà Đỗ Thị Thúy Hương - đại diện Hiệp hội Doanh nghiệp điện tử Việt Nam, nhận định Việt Nam đang nổi lên như điểm đến hấp dẫn trong chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu. Nhiều tập đoàn lớn như Intel, Samsung, Qualcomm, Amkor đã lựa chọn đầu tư nhờ lợi thế về chi phí lao động cạnh tranh, môi trường chính trị - xã hội ổn định và mạng lưới các hiệp định thương mại tự do (FTA) rộng khắp.

Ông Christopher Nguyễn - Giám đốc điều hành kiêm nhà sáng lập Aitomatic cho rằng định hướng phát triển ngành công nghiệp bán dẫn và trí tuệ nhân tạo (AI) tại Việt Nam đang tiệm cận xu hướng toàn cầu. Theo ông, Việt Nam có cơ hội tận dụng các nền tảng công nghệ tiên tiến để nâng cao năng lực cạnh tranh, đồng thời khẳng định tính tự chủ công nghệ là yếu tố then chốt thúc đẩy tăng trưởng kinh tế số.

Cùng quan điểm, ông Michael Kagan - đại diện Tập đoàn Nvidia, đánh giá Việt Nam có tiềm năng trở thành trung tâm nghiên cứu và phát triển (R&D) về AI và bán dẫn trong khu vực. Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc mở rộng hợp tác quốc tế nhằm khai thác tối đa lợi thế công nghệ, từ đó thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trong cộng đồng doanh nghiệp Việt.

Từ góc độ doanh nghiệp công nghệ cao, bà Nguyễn Thị Bích Yến - đại diện Soitec cho biết, những đột phá trong quy trình sản xuất chip không chỉ đang tái định hình cục diện ngành bán dẫn toàn cầu mà còn mở ra cơ hội chiến lược cho Việt Nam. Theo bà, bên cạnh vị trí địa lý thuận lợi gần các trung tâm công nghiệp lớn như Hàn Quốc và Đài Loan (Trung Quốc), Việt Nam đang sở hữu nguồn nhân lực kỹ thuật có tiềm năng – một yếu tố quan trọng nhưng cũng đầy thách thức trong phát triển ngành vi mạch.

Bà Yến cho rằng nếu biết tận dụng xu hướng đa dạng hóa chuỗi cung ứng và hợp tác hiệu quả với các đối tác quốc tế, Việt Nam hoàn toàn có thể rút ngắn khoảng cách, vươn lên mạnh mẽ trong lĩnh vực bán dẫn – một trụ cột công nghệ chiến lược của nền kinh tế số tương lai.

Với ngành cơ khí là ngành nền tảng của công nghiệp, PGS.TS Lê Kỳ Nam - Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp cơ khí Việt Nam (VAMI) cho biết, hơn 70% thiết bị vẫn phải nhập khẩu, doanh nghiệp nội địa chủ yếu lắp ráp, chưa làm chủ thiết kế và vật liệu. Giá thành sản phẩm cơ khí Việt Nam cao gấp đôi Thái Lan dù chất lượng tương đương. Thiếu vốn, nhân lực và sự kết nối giữa các doanh nghiệp đang là rào cản lớn.

Để nâng cao nội lực, ông Chu Việt Cường kiến nghị ba giải pháp cốt lõi: thúc đẩy đổi mới sáng tạo và R&D, tăng cường liên kết ngành giữa các doanh nghiệp và viện nghiên cứu, và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao. Trong khi đó, ông Huân đề xuất cần tiếp tục thực thi mạnh mẽ các chính sách như Nghị quyết 68-NQ/TW ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị, hướng đến xây dựng hệ sinh thái doanh nghiệp chủ lực, hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận tín dụng, chuyển giao công nghệ và nền tảng quản trị số.

Với ngành bán dẫn, bà Hương đề xuất nâng cấp hạ tầng tại TP.HCM, Đà Nẵng, Hòa Lạc và đầu tư vào các fab quy mô nhỏ phục vụ nghiên cứu - sản xuất chip. Cần đẩy mạnh hợp tác quốc tế, phát triển hệ thống tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia cho ngành. Còn với cơ khí, ông Nam nhấn mạnh tầm quan trọng của chuyển đổi đào tạo sang thiết kế số, đầu tư vào vật liệu đầu vào và chuẩn hóa theo các tiêu chí xanh, chất lượng quốc tế như ISO, Carbon Footprint.

Từ nền tảng đang có, nếu Việt Nam thực hiện được đồng bộ các giải pháp chiến lược, ngành công nghiệp hoàn toàn có thể thoát khỏi “bẫy gia công”, trở thành lực kéo tăng trưởng chủ lực cho một nền kinh tế tự chủ, đổi mới và bền vững.