Trong khi nhiều vùng nông thôn Việt Nam vẫn đang loay hoay với bài toán “được mùa rớt giá”, thì một xu hướng tích cực đang âm thầm lan tỏa: công nghệ chế biến sâu nông sản. Không còn đơn thuần là đem trái cây, rau củ ra chợ bán tươi, nhiều địa phương đã bắt đầu chuyển mình khi áp dụng công nghệ để biến sản phẩm nông nghiệp thô thành hàng hóa chế biến – có giá trị gia tăng cao hơn, dễ bảo quản hơn và đặc biệt là dễ tiếp cận với thị trường xuất khẩu.

Chế biến sâu là một khái niệm không mới, nhưng ở Việt Nam, đặc biệt là vùng nông thôn – nơi sản xuất ra phần lớn nông sản – nó vẫn còn xa lạ. Lâu nay, nông dân chủ yếu bán sản phẩm dạng thô, như khoai lang tươi, mít tươi, chuối tươi… Điều này khiến họ phụ thuộc vào thương lái, dễ bị ép giá và chịu thiệt khi gặp biến động thị trường. Khi sản phẩm được chế biến thành dạng sấy khô, đông lạnh, tinh bột, nước ép hoặc snack, giá trị sản phẩm có thể tăng gấp nhiều lần.

Điển hình như tỉnh Đồng Tháp – thủ phủ của xoài Cao Lãnh. Trước đây, xoài chủ yếu được tiêu thụ dưới dạng quả tươi, nhưng gặp khó mỗi khi vào mùa rộ. Gần đây, tỉnh đã đầu tư và hỗ trợ doanh nghiệp địa phương ứng dụng công nghệ sấy lạnh và ép lạnh để sản xuất xoài sấy dẻo, nước ép xoài đóng chai và bột xoài hòa tan. Những sản phẩm này không chỉ tiêu thụ tốt trong nước mà còn được xuất khẩu sang Nhật Bản, Hàn Quốc và châu Âu. Nhờ vậy, nông dân bán được giá cao hơn, doanh nghiệp mở rộng quy mô, còn sản phẩm xoài Cao Lãnh dần xây dựng được thương hiệu trên thị trường quốc tế.

Công nghệ chế biến sâu không chỉ dừng lại ở trái cây. Ngay cả với những sản phẩm tưởng chừng như đơn giản như bắp, đậu nành, khoai mì hay lúa gạo cũng có thể chế biến thành tinh bột, protein thực vật, dầu ăn, bột ngũ cốc hoặc các sản phẩm dinh dưỡng. Công nghệ enzym, công nghệ chiết xuất và công nghệ sấy phun là những ví dụ điển hình trong lĩnh vực này. Khi áp dụng vào thực tế, chúng cho phép tận dụng toàn bộ nguyên liệu, kể cả phần phụ phẩm như vỏ, hạt, cuống – biến chất thải thành sản phẩm mới, từ đó tạo nên mô hình kinh tế tuần hoàn bền vững.

Tuy nhiên, để thực hiện chế biến sâu, điều kiện tiên quyết là phải đầu tư dây chuyền máy móc hiện đại, phòng thí nghiệm kiểm soát chất lượng và đội ngũ kỹ sư có trình độ chuyên môn. Điều này đòi hỏi nguồn vốn lớn và tư duy kinh doanh bài bản. Đó là lý do vì sao các liên kết giữa nông dân – doanh nghiệp – nhà khoa học đang ngày càng được chú trọng. Khi người nông dân cam kết sản xuất nguyên liệu đạt chuẩn, doanh nghiệp đầu tư công nghệ chế biến, còn viện trường cung cấp kiến thức và kiểm định chất lượng, mô hình này sẽ tạo ra chuỗi giá trị bền vững.

Một điểm đáng lưu ý nữa là công nghệ chế biến sâu giúp giảm phụ thuộc vào thị trường nội địa. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, dịch bệnh, thiên tai và rủi ro địa chính trị có thể làm gián đoạn thị trường tiêu thụ, việc có sản phẩm chế biến xuất khẩu sẽ giúp vùng sản xuất ổn định đầu ra. Ngoài ra, hàng chế biến dễ vận chuyển, lưu trữ lâu, ít hư hao – những lợi thế vượt trội so với sản phẩm tươi sống.

Dẫu vậy, thách thức vẫn còn đó. Không ít cơ sở chế biến ở quy mô nhỏ gặp khó trong việc đáp ứng tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc hay bao bì nhãn mác. Để giải bài toán này, chính quyền địa phương cần xây dựng cụm chế biến công nghiệp nông thôn, nơi chia sẻ hạ tầng kỹ thuật, máy móc và dịch vụ pháp lý. Đồng thời, cần có chính sách khuyến khích chuyển giao công nghệ phù hợp với quy mô sản xuất của từng địa phương – không nhất thiết phải quá hiện đại mà phải “vừa tay” với khả năng tiếp cận của nông dân và hợp tác xã.

Công nghệ chế biến sâu chính là cánh cửa mở ra một tương lai mới cho nông sản đặc thù. Khi những củ khoai, trái mít hay bó rau không còn chỉ là nông sản tươi mà trở thành sản phẩm chế biến có giá trị cao, đó là lúc nông nghiệp địa phương thực sự bước vào giai đoạn phát triển bền vững. Đó không chỉ là câu chuyện của công nghệ, mà là hành trình nâng tầm vị thế sản phẩm bản địa trên bản đồ kinh tế toàn cầu.