Ngày 31/5/2025, Thủ tướng Phạm Minh Chính ký ban hành Công điện số 79/CĐ-TTg, yêu cầu các bộ, ngành, địa phương chủ động triển khai đồng bộ các biện pháp bảo đảm sản xuất, chế biến, tiêu thụ và xuất khẩu nông sản. Trong đó, nhấn mạnh yêu cầu thúc đẩy xuất khẩu chính ngạch, xây dựng mã số vùng trồng, đảm bảo an toàn thực phẩm và truy xuất được nguồn gốc.

Công điện được đưa ra trong bối cảnh kim ngạch xuất khẩu rau quả 5 tháng đầu năm 2025 chỉ đạt khoảng 2,1 tỷ USD, giảm gần 18% so với cùng kỳ năm trước. Đặc biệt, xuất khẩu sang thị trường lớn nhất là Trung Quốc sụt giảm đến 33%. Một trong những nguyên nhân chủ yếu đến từ việc hàng loạt lô sầu riêng không đáp ứng yêu cầu kiểm nghiệm bị ách lại tại cửa khẩu hoặc bị trả về.

Không chỉ riêng Trung Quốc, thị trường Liên minh châu Âu (EU) cũng đang tăng cường kiểm soát. Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho biết, tháng 6 này, EU sẽ cử đoàn thanh tra đến các tỉnh phía Nam để trực tiếp kiểm tra toàn bộ chuỗi sản xuất từ vùng trồng, đóng gói, chế biến đến kiểm nghiệm chất lượng. Hiện nhiều mặt hàng Việt đang bị kiểm tra ngẫu nhiên ở tần suất cao: ớt chuông, đậu bắp 50%, thanh long 20%, sầu riêng 10%. Nếu không nhanh chóng cải thiện các yếu tố nội tại, nguy cơ bị mất thị trường là rất rõ ràng.

Ở chiều ngược lại, Trung Quốc vừa công nhận thêm 829 mã vùng trồng và 131 cơ sở đóng gói sầu riêng của Việt Nam, nâng tổng số lên 1.396 mã vùng và 188 cơ sở. Tuy nhiên, theo ông Huỳnh Tấn Đạt - Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, đây chỉ là điều kiện đầu vào, còn đầu ra vẫn phụ thuộc hoàn toàn vào chất lượng và khả năng truy xuất minh bạch. Ông đặc biệt lưu ý đến tình trạng tồn dư cadimi, có thể đến từ thổ nhưỡng hoặc lạm dụng phân bón chứa kim loại nặng.

Theo ông Ngô Xuân Nam - Phó Giám đốc Văn phòng Văn phòng thông báo và điểm hỏi đáp quốc gia về vệ sinh an toàn thực phẩm và kiểm dịch động thực vật (SPS Việt Nam), chuẩn hóa sản xuất và kiểm soát chất lượng không còn chỉ là yêu cầu từ những thị trường khắt khe như EU, Nhật Bản mà đã trở thành xu thế toàn cầu. Kể cả các thị trường được coi là “dễ tính” như ASEAN hay Trung Đông hiện nay cũng siết chặt tiêu chuẩn SPS (biện pháp kiểm dịch động thực vật). “Doanh nghiệp không chủ động nắm bắt và tuân thủ các quy định quốc tế sẽ bị loại khỏi chuỗi cung ứng”, ông Nam nhấn mạnh.

Tuy nhiên, một trong những điểm yếu cố hữu là hệ thống logistics. Theo bà Đặng Hồng Nhung - Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), cả nước có 69 trung tâm logistics nhưng phân bố không đồng đều, thiếu kết nối và quy mô nhỏ khiến chi phí bảo quản, vận chuyển tăng cao, ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh của nông sản Việt. Nhiều doanh nghiệp phải tự đầu tư kho lạnh hoặc thuê dịch vụ tạm thời, làm giảm hiệu quả chuỗi cung ứng.

Để khắc phục, ông Lê Quốc Thanh - Giám đốc Trung tâm Khuyến nông quốc gia (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho rằng cần chuyển đổi sang mô hình sản xuất theo chuỗi giá trị, có sự tham gia của doanh nghiệp, hợp tác xã, nông dân và cơ quan quản lý. Đặc biệt, cần xây dựng hệ thống giám sát dư lượng hóa chất nông nghiệp và áp dụng thực hành nông nghiệp tốt (GAP) từ khâu chọn giống, bón phân đến thu hoạch.

Một yêu cầu then chốt từ các thị trường cao cấp là khả năng truy xuất nguồn gốc. Theo Nghị định thư giữa Việt Nam và Trung Quốc, tất cả các bên trong chuỗi giá trị từ người nông dân đến doanh nghiệp đều phải đảm bảo an toàn thực phẩm, kiểm dịch thực vật và truy xuất minh bạch. Điều này đòi hỏi sự vào cuộc của toàn bộ hệ thống từ trung ương đến địa phương, từ hiệp hội ngành hàng đến hợp tác xã.

Ông Ngô Xuân Nam nhấn mạnh, mỗi thị trường, mỗi sản phẩm có tiêu chuẩn riêng; thậm chí mỗi siêu thị, mỗi khách hàng cũng có quy định riêng. Doanh nghiệp Việt nếu muốn đi đường dài bắt buộc phải chuẩn hóa vùng trồng, số hóa quy trình sản xuất và xây dựng thương hiệu thông qua chất lượng.

Giữa bối cảnh cạnh tranh gay gắt, giữ được chỗ đứng trên bản đồ nông sản toàn cầu không thể chỉ nhờ giá rẻ, mà phải bắt đầu từ chất lượng và sự minh bạch. Chuẩn hóa vì vậy không còn là khẩu hiệu, mà là điều kiện để tồn tại.